Signaleren van een ontwikkelingsvoorsprong

Signaleren van meer- en hoogbegaafde kinderen: hoe pak je het aan?

Begeleiding en passend onderwijs voor meer- en hoogbegaafde kinderen kan pas starten als je ze in beeld hebt. Maar signaleren is lang niet altijd makkelijk. Sommige kinderen passen zich aan, presteren onder, hebben een leerstoornis of zijn de Nederlandse taal niet goed machtig. En dan kan het zo gebeuren dat je ze over het hoofd ziet, ook al wil je deze leerlingen graag ondersteunen. In dit artikel delen we manieren en instrumenten om binnen je klas inzichtelijk te krijgen welke kinderen mogelijk meer- of hoogbegaafd zijn.

Het jonge kind: voor de school start

Voor de meeste ouders is hun eigen kind heel normaal. Dat hij of zij alle letters kent voor de derde verjaardag, of complete kastelen bouwt als anderhalf-jarige, tja, doen niet alle kinderen dat? Nou, nee. Maar het is natuurlijk logisch dat je eigen kind je referentiekader is. En hoe jonger het kind, hoe groter de asynchroniteit kan zijn: er kan natuurlijk heel veel ontwikkeld zijn op cognitief gebied, maar als spraak en motoriek leeftijdsadequaat verlopen, komt al die wijsheid er nog niet (vloeiend) uit. Daarnaast zien kinderen op het kinderdagverblijf hun leeftijdsgenootjes andere dingen doen dan zij, wat een vertekend beeld kan geven. Op het consultatiebureau wordt nog altijd gewerkt met het Van Wiechenschema. Het voornaamste doel hiervan is het signaleren van ontwikkelingsachterstanden, zodat er bij een achterstand op tijd hulp kan worden geboden. Een voorsprong wordt met dit schema niet gesignaleerd. Veel ouders van later hoogbegaafd geteste kinderen zeggen hierover dingen als: “Wat gek dat ze vroegen naar wat hij vorig jaar al kon”.

Intelligentieonderzoek bij peuters
Signaleren en onderzoek doen bij jonge kinderen is best een uitdaging. Al vanaf 2,5 jaar kan de WPPSI-IV worden afgenomen, maar: een kind van 2,5, hoe slim ook, blijft ook gewoon een peuter die zich bij tijd en wijle schreeuwend op de grond gooit, of blijft zeuren om een pauze om Peppa Pig te kijken. Als enigszins mogelijk, adviseren we dan ook om te wachten met intelligentieonderzoek tot een kind een paar jaar ouder is. Als er grote problemen ontstaan en het toch eerder nodig is, denken we graag mee wat de mogelijkheden zijn.

Voor het wat laagdrempeliger signaleren zijn er gelukkig ook praktische handvatten:

Signaleringslijst: Zicht op Ontwikkelingsvoorsprong van Mirjam Veldhoven
Een signaleringslijst voor ouders en/of kinderopvang of peuterspeelzaal. Deze lijst is in te vullen vanaf twee jaar, en geeft heel duidelijke ontwikkelstappen op verschillende gebieden weer. Dit instrument kan goed worden ingezet voor een vervroegde start op school, of een overdracht naar het basisonderwijs bij een nominale start. 

Boek: Bijdehante baby’s en pittige peuters – Lilian van der Poel
Lilian schreef dit boek om ouders en pedagogisch medewerkers te helpen in de signalering van ontwikkelingsvoorsprong. Het boek staat vol voorbeelden, maar heeft ook de XL-signaleringslijst, met allerlei karakteristieken daarbij inbegrepen. Een mooie mix van theorie en handvatten voor praktische signalering.

Signaleringsinstrumenten: Pientere Peuters / Knappe kleuters – Expertgroep Ontwikkelingsvoorsprong
Expertgroep Ontwikkelingsvoorsprong richt zich op het overdragen van kennis aan professionals en gezinnen, zodat het jonge kind tijdig gesignaleerd en begeleid kan worden. Hiervoor hebben zij verschillende materialen ontwikkeld voor gebruik op het consultatiebureau, in de kinderopvang en op basisscholen, zowel voor signalering als voor de stappen die je daarna kunt zetten.

Signaleren van meer- en hoogbegaafde leerlingen op de basisschool

Lang niet alle kinderen met een ontwikkelingsvoorsprong zijn al in beeld als ze op de basisschool van start gaan. Dit kan door verschillende dingen komen, met als meest gehoorde reden dat ouders hun kind ‘heel normaal’ vonden. Ook kan het zijn dat een kind zich op school niet laat zien doordat hij/zij zichzelf aanpast, een leerstoornis blijkt te hebben of wellicht uit een gezin komt met een lager opleidingsniveau of thuis minder gebruik van de Nederlandse taal.

Om al deze redenen, en natuurlijk om te voldoen aan de signaleringsplicht vanuit de overheid voor het aanbieden van passend onderwijs voor iedere leerling, is het belangrijk om inzichtelijk te krijgen welke leerlingen meer uitdaging of een andere interventie nodig hebben. Hiervoor zijn drie bekende instrumenten in gebruik. Hieronder bespreken we wat deze doen, en wat de voor- en nadelen ervan zijn.

ZOOV+: klassikaal, adaptief en snel screenen
De ZOOV+ staat voor ‘Zie in het Onderwijs de OntwikkelingsVoorsprong’. Het is een digitaal instrument: leerlingen maken op hun tablet of laptop een aantal opgaven, die lijken op puzzels. Dit doen ze klassikaal, in kleine groepjes of individueel, afhankelijk van hoe het past bij de school en leerling(en). De ZOOV+ is adaptief: ieder kind maakt opgaven op zijn of haar eigen niveau. Voor de leerkracht of IB’er kost het weinig tijd, enkel het klaarzetten van de leerlingen op het platform en de instructie geven aan de leerling/groep. De resultaten zijn een objectieve en betrouwbare indicator welke leerlingen bij de 5% of 20% cognitief sterkste leerlingen van Nederland en Vlaanderen horen. Na afronding ontvangt de school direct een rapport met de resultaten en richting voor handelingsadviezen bij de gesignaleerde groepen.

Voordelen:
Objectief signaleren: je ziet geen leerlingen over het hoofd als ze bijvoorbeeld geen zijnskenmerken laten zien of minder goed Nederlands spreken
Snel: een (klassikale of individuele) afname duurt tussen de 5-15 minuten en kost bijna geen voorbereidingstijd voor de leerkracht
Betaalbaar: doordat je voor je schoolgrootte betaalt, is het voor iedere school in te passen in het budget
Betrouwbaar: gebaseerd op onderzoek met duizenden kinderen en advies van tientallen scholen

Nadelen:
Er wordt als onderdeel van de ZOOV+ geen observatie gedaan (al is de mogelijkheid er bij een individuele afname wel)
De handelingsadviezen zijn voor de hele groep, er is geen op-maat plan per leerling

Meer weten over de ZOOV+?

DHH: identificatie en begeleiding op maat
DHH staat voor Digitaal Handelingsprotocol Begaafdheid. Dit is een modulair systeem dat helpt om de signalering en begeleiding van meer- en hoogbegaafde leerlingen op de basisschool vorm te geven. Er zijn modules quickscan, signalering, diagnose, leerlingbegeleiding en evaluatie.

Voordelen:
Ouders worden ook betrokken, waardoor het hele kind gezien wordt
Stappenplan met adviezen per fase

Nadelen:
Doordat DHH de observaties van de leerkracht en ouder(s) gebruikt, is het mogelijk om leerlingen over het hoofd te zien als zij niet voldoen aan de kenmerken / ontwikkelstappen of als de leerkracht weinig kennis heeft over hoogbegaafdheid
Kost veel tijd voor de leerkracht en intern begeleider

SiDi: toolbox met handvatten
De SiDi-PO bestaat uit drie delen: signalering, algemene diagnose en verdiepende diagnose. Er zijn per leerjaar verschillende lijsten beschikbaar om dit in kaart te brengen. Doel is niet enkel signaleren, maar ook onderzoeken wat volgende stappen kunnen zijn, of hoe de overdracht naar ander onderwijs vorm te geven. Het eerste deel bestaat uit 12 lijsten en helpt de leerbehoefte in kaart te brengen. Het tweede deel heeft 10 lijsten en heeft betrekking op de overdracht.

Voordelen:
Stappen per fase van school beschikbaar
Ouders worden ook betrokken, waardoor het hele kind gezien wordt

Nadelen:
Doordat SiDi PO de observaties van de leerkracht en ouder(s) gebruikt, is het mogelijk om leerlingen over het hoofd te zien als zij niet voldoen aan de kenmerken / ontwikkelstappen of als de leerkracht weinig kennis heeft over hoogbegaafdheid
Kost veel tijd voor de leerkracht en intern begeleider

Waarvoor kies je als school?
Afhankelijk van het doel en het beleid van je school, kun je kijken welke tool jou het beste helpt. Ons advies: begin met objectief signaleren met de ZOOV+, dan zie je geen leerlingen over het hoofd. En gebruik aanvullend waar helpend modules uit SiDi of DHH, of andere subjectieve instrumenten, waarin ook contact is met ouder(s) en wordt gekeken naar gedrag.

Talentissimo kan je ook ondersteunen bij het signaleren, door middel van de HB-scan bij jou op school. We screenen dan één of meerdere klassen, doen onderzoek, adviseren en denken mee. Meer weten? Lees hier verder